Prepositions of place - Məkan bildirən sözönləri

Məkan bildirən sözönlərinin işlənməsi praktikası zaman bildirən sözönləri ilə müqayisədə bir xeyli  mürəkkəbdir. Belə ki, bu sözönlərinin işlənməsi ilə bağlı bir siyahı və ya cədvəl tərtib edəsi olsaq, (zaman bildirən sözönləri ilə olduğu kimi) bu cox uzun bir siyahı\cədvəl olacaq. Odur ki, bu sözönlərinin işlənməsi ilə bağlı formalaşmış ümumi təsəvvürü və əksər hallar üçün keçərli olan bəzi qaydaları bilmək böyük bir siyahını yadda saxlamaqdan daha faydalıdır.

İngilis dilində insan, əşya və hadisələrin (isimlərin) yerləşdiyi məkanla bağlı məlumat vermək üçün adətən at, in və on kimi üç əsas sözönündən istifadə olunur.

Bəs bu üç sözönü bizə ismin yerləşdiyi məkanla bağlı konkret nə deyir?

At sözönü bizə ismin konkret bir məkanda, məntəqədə və ya nöqtədə olmasını söyləməklə onun yerləşdiyi yer barədə ilkin məlumat verir.

·        
  At the window – pəncərədə

·         At the door – qapıda

·         At the entrance – girişdə

·         At the end of the street – küçənin sonunda

·         At the station – vağzalda

·         At the top – yuxarıda\yuxarısında

Anar is waiting for you at the bus stop – Anar səni avtobus duracağında gözləyir

     1.       At  sözönü bir ismin bir tədbirdə (event) yerləşməsini bildirmək üçün işlədilir:
-- at a concert – konsertdə, at a meeting – iclasda, görüşdə, at a party – ziyafətdə, at a conference – konfransda, at a football match – futbolda və s.
 

     2.       At sözönü tədbir və hadisənin baş verdiyi və ya keçirildiyi tikili və binalarla da işlənir:
--I was at the cinema yesterday – Dünən mən kinoda idim\kinoya getmişdim.
--The meeting took place at the headquarters – İclas\görüş baş qərargahda keçirildi.
--The party was held at Ahmed’s house –Qonaqlıq Əhmədgildə idi.
Qeyd: Göründüyü kimi, bu cümlələrdə söhbət adı çəkilən binaların içindən ya çölündən getmir. Binalar burda sadəcə konkret hadisə və tədbirin baş verdiyi\keçirildiyi məkan olaraq hallandırılır. Bununla bağlı irəlidə başqa nümunələr də var.

     3.       At sözönü bir yolçuluğa və ya gediş-gəliş marşrutuna daxil olan məkan və məntəqələr üçün işlədilir. Məsələn, fərz edək ki, avtomobillə uzun bir yolçuluq edirik və yolustu abad bir kənddə\qəsəbədə\şəhərdə dayanıb fasilə edirik. Bu zaman deyirik:
-- We stopped at (not in) a very nice village\settlement\town.
və ya Bakıdan Yevlax istiqamətində qatarla yola düşürük. Bələdçidən qatarın Kürdəmirdə dayanıb-dayanmayacağını öyrənmək istəyirik:
-- Does the train stop at (not in) Kurdamier?

İn – bizə ismin qapalı bir yerdə olduğunu bildirir. Burda “qapalı” sözünü yalnız çəpərli, hasarlı və ya təcrid olunmuş mənalarında başa düşmək yalnış olardı. “Qapalı yer” dedikdə hər tərəfindən müxtəlif məsafədən və müxtəlif cisimlərlə əhatə olunmuş bir mühit nəzərdə tutulur.

·         In the garden - bağda

·         In the box - qutuda

·         In the house – evdə

·         In a row – sırada, sətirdə

·         In a town – şəhərdə

There is nobody in the room – Otaqda heç kim yoxdur.                                                                

She lives in a small village – O kiçik bir kənddə yaşayır.

     1.       İn sözönü bina və tikililərin özlərindən bəhs olunduqda işlədilir.
-- The rooms in Ahmed’s house are small – Əhmədgilin evindəki (evinin içindəki) otaqlar kiçikdir.

     2.       İn sözönü qəzet, şəkil, güzgü, yataq, səma, küçə, kənd, qəsəbə, şəhər, şəhər kənarı, bölgə, ölkə və dünya kimi sözlərlə əvəzolunmadan işlədilir (yuxarıda at sözönü ilə bağlı qeyd olunmuş hal istisna olmaqla):
-- Ahmed’s parents live in the country – Əhmədin valideynləri şəhər kənarında yaşayırlar.

On sözönü bizə ismin bir predmetin səthində yerləşdiyini söyləyir. Yəni, daha sadə tərzdə desək,  ismin konkret və ya mücərrəd olan bir materiyanın səthinə bitişik və ya bərkidilmiş halda olduğunu xəbər verir və dilimizə “- da”, “- də” və “üstündə” (“üzərində” deyil) kimi tərcümə olunur.

·         On the ceiling - tavanda

·         On the floor – döşəmənin üstündə

·         On the carpet – xalçanın üstündə

·         On the table – stolun üstündə

·         On a page – səhifədə

Have you seen the notice on the wall? – Divardakı (divardan asılan, divara bərkidilmiş) elanı görmüsən?

1. On sözönü kiçik adalarla (small islands) işlənir:
   -- She spent her holiday on a small island – O öz məzuniyyətini kiçik bir adada keçirdi.
2. On sözönü tətil və məzuniyyətlərlə işlənir:
   -- She is on holiday for three weeks – O, üçhəftəlik məzuniyyətdədir.
3. On sözönü bir ismin çay sahilində (on the coast\on a river), yol üstündə, yol kənarında (on a way\road), bir məkanın sag və ya sol (on the right\left) tərəfində olduğunu bildirmək üçün işlənir:
   -- London is on the river Thames – London Temza çayının sahilindədir.
   -- Portsmouth is on the south coast of England – Portsmut İngiltərənin şimal sahilindədir.
   -- That cafe is on my way\road to work – Həmin kafe mənim işə gedən yolumun üstündə\kənarındadır.
   -- The cinema is on the right here – Kino-teatr burda sağdadır.
4. On sözönü radio və televiziya, eləcə də mərtəbə (floor) sözləri ilə işlənir:
   -- There is an interesting talk show on the radio\television tonight – Bu axşam radioda\televiziyada maraqlı bir tok-şou olacaq.
   -- On the ground\first\fifth floor – 1-ci\2-ci\5-ci mərtəbədə.
   
   

İndi isə bu üç sözönlərinin işlənməsi ilə bağlı bir neçə qaranlıq məsələyə aydınlıq gətirək.

Məsələ 1

                     1.       He is at school

                     2.       He is in school

Əvvəla, bunu bilmək vacibdir ki, “school” – “məktəb” sözü in və at sözönlərinin işlənməsi baxımından çox tez-tez çaşqınlıq yaradan  bir məsələdir.

Bu ifadələrin fərqinə nəzər salaq.

Birinci ifadədə ismin yeri, ümumiyyətlə mövcud olduğu məkan tipi vurğulandığı halda, ikinci ifadədə ismin yerləşdiyi bina tipi vurğulanmaqdadır. Ümumiyyətlə, məktəb sözü ilə nə zaman in, nə zaman at sözönlərinin işlənməsinin və bunlardan hansının doğru, hansının isə yalnış olduğunun  izahı uzun və yorucu bir məlumatdır. Odur ki, bu məsələdə çaşqınlıq yaşamamaq üçün yalnız bir məqamı yaxşı-yaxşı yadda saxlamaq lazımdır: “in school” ifadəsi yalnız iki halda keçərli sayılır;

1.       İsmin məktəb adlı müəssisənin binası içərisində olduğunu bildirdikdə;
Məsələn, fərz edək ki, siz şagirdsiniz. Bir sinif yoldaşınızın\dostunuzun evine zeng edib onu soruşursunuz. Evdən sizə dostunuzun məktəbdə olduğunu söyləyirlər: “He\She is at the school.” Bu zaman nə sizə bu məlumatı verən şəxs, nə də siz dostunuzun məktəbin həyətində və ya binası içərisində olduğunu bilmirsiniz. Sonra siz məktəbə gedirsiniz və həyətdə mühafizəçi ilə rastlaşırsınız. Ondan dostunuzu xəbər alırsınız və mühafizəçi sizə onun məktəb binasında olduğunu söyləyir:
--He\She is in the school (incide the school building).

2.       Birinin, əsasən şagirdin, məktəbdə oxuduğunu\məktəbli olduğunu bildirdikdə.

                  Məsələn, 
                  -- Does your son work anywhere? – Oğlunuz hardasa işləyir?
                  -- No, he is still in school – Xeyr, o hələ oxuyur\məktəbdədir.

Qalan bütün hallarda isə “at school” ifadəsi keçərlidir.

Məsələ 2.

“O fermada böyümüşdür” ifadəsi üçün bir test sualına nəzər  salaq:

She grew up ___ a farm.

·         at

·         in

·         on

Sizcə?

Çaşdırıcıdır, deyilmi?

Hər şeydən əvvəl fermanın necə bir yer olduğunu müəyyənləşdirək ki, o bizə bəzi ipucları versin. Ferma – adətən, bir örüş\torpaq sahəsi (field) və bu sahənin üstündə bir-birinə yaxın tikilmiş tayalıqlar (barns) və tövlələrdən (stables) ibarət bir ərazidir. Yəni, ətrafı açıqlıqdır, fiziki baxımdan qapalı bir yer deyil. Burdan aydın olur ki, bu sualın cavabının in olma ehtimalı, hardasa, sıfıra bərabərdir. Bir də ferma evi (farm house) olur ki, burda da fermada çalışanlar qalır. İfadədən başa düşmək olur ki, bəhs olunan şəxs yalnız gecəni bu evdə keçirib, günün qalan bütün zamanları isə “ferma” adlanan o ərazidə olub. Burda ferma özünün sərhədləri ilə (ferma itləri adətən bu sərhədləri çox dəqiqliklə qoruyurlar) kiçik bir adanı xatırladır. Odur ki, kiçik adalar üçün hansı sözönü keçərlidirsə, ferma üçün də onu işlətmək daha uyğundur. Dolayısı ilə, bu cümlə üçün keçərli olan cavab on sözönüdür:
--She grew up on a farm.

Məsələ 3.

--Did you learn English ___ Malta?

• in or on?

Təbii ki, cavabla bağlı şübhəniz olacaq. Belə ki, Malta bir kiçik adadır, həm də ölkədir. Yuxarıda qeyd etmişdik ki, kiçik adalarla on, ölkələrlə isə in işlənir. Elə isə verilmiş halda bu sözönlərindən hansını işlətmək doğru olardı? Cavab o qədər də mürəkkəb deyil. – Əvvəla biz Malta dedikdə öncə ölkəni qəsd edirik. Maltanın özlüyündən bir ada, yarımada və ya kontinentin bir parçası olması onun bir ölkə\dövlət olması faktını dəyişdirmir. Bundan əlavə, ada-dövlətlər üçün hər zaman in keçərlidir. Odur ki, doğru seçim burda in sözönüdür:
--Did you learn English in Malta?

Bu dəfəlik bu qədər,

Dərsimiz çox uzun oldu. Sözönləri ilə bağlı daha qısa dərslərlə görüşənədək :)