“The” müəyyənlik bildirən artiklın işlənməsi ilə bağlı xüsusi hallar

Bu artiklı işlədib-işlətməməklə bağlı qərar verməzdən əvvəl siz özünüzə 3 sual verirsiniz:

Sual 1. İsimdə bir dəqiqlik\yəqinlik varmı ?

Yəni isim haqqındakı ilkin bəyanat zamanı onunla bağlı nə bilirik?

Qeyd: adətən, hər hansı bir isim haqqındakı ilkin bəyanat qeyri-müəyyən olur. Həmin isim haqqındakı sonrakı bəyanatlar isə artıq müəyyənləşmiş olur və “the” tələb edir (elə bu cümlədə olduğu kimi).

Məsələn:                             

• A man is walking down a road. There is a dog with the man. – Yolla bir kişi üzübəri gəlir. Kişinin yanında bir it var.

İndi növbə ilə hər iki cümlədəki “kişi” ismini müəyyənləşdirməyə çalışaq. Bunun üçün biz təbii ki, “hansı” sualından istifadə etməliyik:

• 1-ci sual: -- Yolla hansı kişi gəlir? Təbii ki, kişi haqqında heç nə bilmirik və o bizim üçün qeyri-müəyyəndir. Odur ki, bu suala verəcəyimiz cavab “bilmirəm”dir.
• 2-ci sual: -- İt hansı kişinin yanındadır və ya hansı kişinin yanında bir it var? Burda soruşulan kişi isə artıq bizim üçün müəyyəndir çünki, onun haqqında  bildiyimiz bir məlumat və verəcəyimiz bir cavab da var:
   -- Yolla gələn kişinin.

Bəzən isim haqqındakı ikinci bəyanat onun sinonimi ola bilər.

Məsələn:

• Combine butter, sugar and eggs. Add flour to the mixture. – Yağ, şəkər və yumurtaları bir-birinə qatın. Bu qatışığa un əlavə edin.

İsim haqqındakı birinci (qeyri-müəyyən bəyanat) sayılan isimlərin tək halda olanları üçün “a” və ya “an” artiklı tələb etdiyi halda, sayılan isimlərin cəm halda olanları və sayılmayan isimlərin bütünü ilə heç bir artikl tələb etmir.

İsim haqqındakı ikinci (müəyyənləşmiş) bəyanat isə “the” artiklını həm sayılan, həm də sayılmayan isimlər üçün vacib edir.

Məsələn:

• A growing plant must have sunlight. The plant must also have water and minerals. The minerals must include nitrates and the water must not be saline. – Becəriliən bir bitkitinin gün işığına ehtiyacı var. Bu bitkinin su və minerallara da ehtiyacı var. Mineralların tərkibində nitrat olmalı, su isə duzlu olmamalıdır.

Üç qrup isim var ki, özləri haqqında ilkin bəyanata ehtiyac duymadan müəyyənləşmiş hesab edilə bilirlər.

1-ci qrupa daxil olan o isimlərdir ki, onlar bütün müsahiblərin məlumatlı olduğu bir duruma və ya məsələyə işarə edir.

Məsələn, siz Türkiyədə deyə bilərsiz:

• The Prime Minister will arrive tomorrow – Baş nazir sabah gələcək.

Çünki, Türkiyədə yalnız bir baş nazir var və sizin burda kimi nəzərdə tutduğunuz hamıya aydındır. Eyni qaydada, əgər olduğunuz şəhərdə yalnız bir xəstəxana varsa, siz deyə bilərsiniz:

• He's been working in the hospital for two years. – O iki ildir ki, xəstəxanada çalışır.

Ancaq siz bunu xəstəxanaların çox olduğu bir şəhərdə, məsələn Bakıda, deyə bilməzsiniz. O zaman siz xəstəxananın konkret adını deməlisiniz və yalnız ondan sonra bu xəstəxana haqqında deyəcəyiniz növbəti bəyanatda  ad çəkmədən “the” artiklı işlədə bilərsiniz :

• He's been working at Neftchilar Hospital for two years. He says the hospital is in very good conditions. – O iki ildir ki, Neftçilər xəstəxanasında çalışır. O deyir ki, xəstəxana çox yaxşı şəraitdədir.

İkinci qrup isimlər o isimlərdir ki, onlar unikaldırlar, yəni  təkdirlər, onlardan bir dənədir. Məs; the sun – günəş;  the earth – Yer;  the sky - göy/səma; the equator – ekvator və s.

Üçüncü qrup isimlər isə sifətin üstünlük dərəcəsi və sıra sayları ilə müşaiyyət olunan isimlərdir. Çünki, bu isimlər də öz qəbilində təkdirlər, məs; ən hündür, ən yaxşı, birinci və s.

Məsələn:

• Mexico City is the most populous city in the world. – Mexiko dünyada ən çox əhalisi olan şəhərdir.
• I enjoyed the first part, but I was disappointed at the end. – Mən birinci hissədən həzz aldım, ancaq sonda pərişan oldum.
• She is the principal researcher. – O baş\əsas tədqiqatçıdır.

Sual 2. İsim təyinlə əhatə olunmuşdurmu?

Primodifikasiya: Yəni ismin əvvəlində aşağıdakılardan biri varmı?--

--this/that/these/those/some/any/each/every/no/none/my/mine

əgər bunlardan biri varsa, “the” işlətməyin.

Məsələn: the red books/some red books/no red book/his red books/each red book

Postmodifikasiya:  Yəni ismin həmən ardından asılı cümlə ünsürlərii (who/which/that) və ya sözönlü ifadələrdən (of/in/to...) biri varmı?

əgər bunlardan biri varsa, bu ismi müəyyənləşmiş qılır. Odur ki, “the” işlətməyiniz vacibdir.

Məsələn:

• The man who lives next door is Chinese. – Qonşuluqda yaşayan kişi çinlidir.
• We take the regular collection of garbage for granted. – Biz tullantıların müntəzəm toplanmasını ehtimal edirik.
• The journey to Vancouver takes three days by train. – Vankuverə səyahət qatarla 3 gün çəkir.
• No one expected the results that were found. – Aşkar edilən nəticələri heç kim gözləmirdi.

İstisna: kollektiv isimlər qeyri-müəyyənlik artiklları ilə işlənir:

• a box of matches/a deck of cards/a bar of soap/a herd of cows.

Sual 3. İsim generikdirmi? Yəni bir sinfi, qrupu, nəsli və ya cinsi bildirən isimdirmi?

Bu qəbildən olan isimlər elə isimlərdir ki, onların birinin adı hallandıqda aid olduğu bütöv qrup agıla gəlir.

Məsələn, bütün heyvanların içərisində “şir” adlı bir qrup var; bütün quşların içərisində qarğa, qartal, göyərçin və s kimi ayrı-ayrı çeşidlər,cinslər mövcuddur. Eyni qaydada, bütün musiqi alətləri içərisində  saz, tar, skripka, gitara və s kimi alət qrupları var. Biz “ qarğa”, “şir” və ya “gitara” dedikdə ağlımıza öncə bu isimlərin hər hansısa biri deyil, onların aid olduğu və ya necə deyərlər, təmsil etdiyi qruplar gəlir.

Adətən bu isimlər haqqında ümumi danışdıqda,“the”işlətmək lazımdır.

Məsələn:

• The crow lives up to three hundred years. – Qarğa üç yüz ilədək yaşayır.

Burda hər hansısa bir qarğa deyil, ümumiyyətlə “qarğa” adlı quş cinsi nəzərdə tutulur. Azərbaycan dilində bu cür hallarda adətən isim cəmdə işlənir: “Qarğalar üç yüz ilədək yaşayırlar.” Bu variant ingilis dilində də işlənir və hətta formal danışıq dilində buna üstünlük verilir:

• Crows live up to three hundred years.

Bu cümləni “A crow lives up to three hundred years” şəklində ifadə etmək yalnışdır!

Başqa bir misal:

• Can you play the guitar? – Sən gitarada ifa edə bilirsən?

Burda da söhbət hər hansısa bir gitaradan deyil, musiqi alətləri içərisində “gitara” adlı cinsdən gedir. Konkret bir gitaradan bəhs etdikdə isə siz deyirsiz:

• He has bought a new guitar. – O təzə bir gitara alıb.

Media və kommunikasiya:

Kommunikasiya və KİV-in sistemi haqqında danışdıqda “the”, bu sistemlərin hər hansısa bir elementi haqqında danışdıqda isə “a” artiklı işlətmək lazımdır.

Məsələn:

·         “Telefon” adlı kommunikasiya sistemi haqqında danışdıqda “the telephone”, bir telefon apparatı\cihazı haqqında danışdıqda isə “a telephone” demək lazımdır.

[istisna: “televiziya” adətən heç bir artikl olmadan işlənir: Did you see him on television?]

Nəqliyyat vasitələri:

Bir nəqliyyat vasitəsi fərdini deyil, bir nəqliyyat sistemini nəzərdə tutduqda “the” işlədin:

• How long does it take on the bus? – Ora avtobusla getmək nə qədər vaxt aparır?
• The subway is quicker. – Metro daha surətlidir.

[əgər siz “by+nəqliyyat vasitəsi” konstruksiyasından istifadə edirsinizsə, heç bir artikl işlətməməlisiniz: I go by \bus\car\subway].

Əyləncə formaları:

Hər hansı bir əyləncə forması haqqında ümumi danışdıqda “the” işlədin:

• I enjoy seeing the ballet. – Mən baletə baxmaqdan həzz alıram.

Konkret bir tədbirdən danışdıqda isə qeyri-müəyyənlik artiklı işlədin:

• I saw a good ballet last week. – Keçən həftə bir yaxşı baletə baxdım.

Obyekt yoxsa fəaliyyət isimləri:

Müəyyən isimlər var ki, gah bir fəaliyyətə, gah da həmin fəaliyyətin obyektinə dəlalət edir. Bu isimlər fəaliyyətə dəlalət etdikdə “the”siz, obyektə dəlalət etdikdə isə “the” ilə işlənir:

Activity	Object
I go to bed at 11 o'clock – Mən saat 11-də yatıram	Don't jump on the bed – Çarpayının üstündə atılıb-düşməyin
She went to school for many years  – O uzun illər məktəbə getdi	The school was too small – Məktəb çox kiçik idi
Many families eat dinner together  – Bir çox ailələr birlikdə nahar edirlər	The dinner was delicious – Nahar dadlı idi
I shower before breakfast – Mən səhər yeməyindən əvvəl duşlanıram	The breakfast was delicious – Səhər yeməyi dadlı idi
They are at church – Onlar kilsədədirlər (ibadətdə)	The church is very old – Kilsə çox köhnədir
She is in class – O dərsdədir	The class is in Room 22 – Sinif 22-ci otaqdadır

                   

İstiqamət bildirən isimlər:

Bu isimlər “the”siz işlənir:

• Go two blocks south and turn left. – Cənuba doğru iki məhəllə get və sola dön

[istisna: siyasi tərəfləri göstərən isimlər “the” ilə işlənir: She is on the left of the party.]

Zaman dönəmləri:

Onilliklər, qərinələr, əsrlər və tarixi dövrlər “the” ilə işlənir:

• The 1960s were a time of student rebellion. – 1960-cı illər bir tələbə üsyanı dövrü idi.

Bu dərsdən öyrəndiklərinizi sınaqdan keçirmək üçün testə baxın.

Sual və şərhləriniz olarsa, buyurun.